Utrzymanie neutralności w obliczu światowych konfliktów

​

Podczas I wojny światowej Szwajcaria skutecznie utrzymała zasadę uzbrojonej neutralności. Znajdując się pomiędzy państwami Ententy i Centralnymi, zmobilizowała liczne jednostki wojskowe, by bronić granic i zapobiec naruszeniom suwerenności. Jednocześnie wewnętrzne podziały językowe i kulturowe ujawniły się w różnicach sympatii politycznych – niemieckojęzyczna większość często sprzyjała Niemcom, podczas gdy francusko- i włoskojęzyczne regiony skłaniały się ku Aliantom. W 1917 roku tzw. Afera Grimm-Hoffmann, dotycząca prób mediacji między Niemcami a Rosją, ujawniła ryzyko, jakie niosły ze sobą prywatne inicjatywy dyplomatyczne i zmusiła władze do potwierdzenia zasady ścisłej neutralności.

​

W okresie międzywojennym Szwajcaria dołączyła do Ligi Narodów (1920), uzyskując zapis o neutralności. Prowadziła wówczas tzw. politykę „neutralności różnicowej” – dopuszczała udział w sankcjach gospodarczych, jednak bez udziału w operacjach wojskowych. Wewnętrznie był to okres reform społecznych i ekonomicznego ożywienia, jednak cień wielkiego kryzysu i rosnących napięć międzynarodowych coraz wyraźniej zagrażał bezpieczeństwu państwa.

​

II wojna światowa – balansowanie między przetrwaniem a moralnością

​

We wrześniu 1939 roku Szwajcaria po raz kolejny zmobilizowała armię – pod broń wezwano około 850 000 żołnierzy. Przyjęto strategię Réduit, zakładającą skoncentrowanie obrony w sercu Alp i zabezpieczenie głównych przełęczy oraz tuneli kolejowych i drogowych. Kraj – położony pomiędzy nazistowskimi Niemcami a faszystowskimi Włochami – uniknął inwazji głównie dzięki położeniu geograficznemu, zdolnościom dyplomatycznym oraz korzyściom, jakie Szwajcaria oferowała gospodarczo III Rzeszy.

​

Neutralność jednak nie była pozbawiona kontrowersji. Szwajcarskie banki i Szwajcarski Bank Narodowy odegrały istotną rolę jako pośrednicy w handlu z Niemcami. W latach 1939–1945 zakupiono złoto o wartości około 1,2 miliarda franków szwajcarskich, z czego znaczna część pochodziła z krajów okupowanych, w tym z rezerw banków centralnych Belgii, Holandii i Luksemburga. Ocenia się, że aż 77% złota wyprowadzanego przez Niemców do zagranicznych instytucji finansowych trafiło właśnie do Szwajcarii. Było to złoto nie tylko zagrabione z państw, ale także – co ustalono po wojnie – pochodzące z konfiskat majątków ofiar Holocaustu.

​

Poza finansami, Szwajcaria prowadziła politykę ograniczonego azylu. W czasie wojny udzieliła schronienia około 300 000 uchodźcom – w tym kilkudziesięciu tysiącom Żydów – oraz internowanym żołnierzom. Jednocześnie jednak obowiązywała zasada „pełnego statku”, na mocy której wiele osób, szczególnie Żydów próbujących przekroczyć granicę w latach 1942–1943, było odsyłanych z powrotem, co często kończyło się tragedią. Ta decyzja stała się po wojnie przedmiotem poważnej debaty moralnej.

​

Finansowe kontrowersje i rozliczenie z przeszłością

​

W latach 90. XX wieku opinia publiczna i organizacje żydowskie zaczęły domagać się rozliczenia Szwajcarii za rolę jej banków w obsłudze nazistowskiego majątku oraz za blokowanie dostępu do kont ofiar Holocaustu. Ujawniono, że wiele kont należących do ofiar pozostało zamrożonych, a spadkobiercom nie umożliwiono dostępu z powodu braku dokumentów. W 1996 roku powołano niezależną Komisję Bergiera, która potwierdziła istnienie licznych nieetycznych działań instytucji finansowych. W wyniku pozwów zbiorowych, m.in. w USA, banki szwajcarskie zgodziły się na wypłatę 1,25 miliarda dolarów jako forma odszkodowania.

​

Pojawiły się również informacje o możliwym przetrzymywaniu lub przekształcaniu majątków należących do obywateli okupowanych krajów – także Polski – w depozyty anonimowe lub specjalne fundusze. W latach powojennych zawarto tajne porozumienia ze stroną polską, które miały na celu rozliczenie kont należących do polskich obywateli. Szczegóły ujawniono dopiero w latach 90., a wypłaty dla spadkobierców miały charakter ograniczony.

​

Pomoc humanitarna i rozwój gospodarczy

​

Pomimo trudnych decyzji i krytyki, Szwajcaria odegrała istotną rolę w międzynarodowej pomocy humanitarnej – zarówno w czasie wojny, jak i po niej. To tutaj działał Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, który prowadził dokumentację jeńców wojennych i przekazywał paczki żywnościowe do obozów. Po wojnie kraj ten odegrał istotną rolę w odbudowie gospodarki europejskiej – jako jeden z nielicznych pozostał nienaruszony fizycznie i mógł szybko rozpocząć inwestycje.

​

Lata 50., 60. i 70. były okresem gwałtownego wzrostu gospodarczego. Sektor bankowy, ubezpieczeniowy, farmaceutyczny oraz precyzyjny przemysł – zegarki, narzędzia medyczne, elektronika – uczyniły z Szwajcarii światową potęgę. Utrzymanie niezależności walutowej i stabilnego franka przyciągało kapitał z całego świata.

​

Reformy społeczne i polityczne

​

W XX wieku Szwajcaria stopniowo rozwijała system państwa opiekuńczego i modernizowała swoją demokrację. W 1971 roku, po wieloletnich protestach i referendach, kobiety uzyskały prawa wyborcze na poziomie federalnym. W 1979 roku powstał nowy kanton Jura, wyłoniony w wyniku dążeń francuskojęzycznej mniejszości do większej autonomii.

​

Równie istotna była tzw. „formuła magiczna” z 1959 roku – porozumienie między czterema największymi partiami, gwarantujące im proporcjonalną reprezentację w siedmioosobowej Radzie Federalnej. Zapewniło to polityczną równowagę i długoterminową stabilność systemu rządów kolegialnych.

​

Podsumowanie

​

XX wiek był dla Szwajcarii okresem pełnym paradoksów: z jednej strony konsekwentne trzymanie się neutralności, z drugiej – uwikłanie w kontrowersyjne relacje finansowe z reżimami totalitarnymi. Mimo tych trudnych kart historii, kraj ten potrafił wyciągnąć wnioski i dokonać moralnego oraz instytucjonalnego rozliczenia. Rozwój demokracji bezpośredniej, wzmocnienie roli obywateli, równość płci i silna gospodarka uczyniły z Szwajcarii model nowoczesnego, stabilnego państwa, które świadomie buduje swoją tożsamość na wartościach, ale nie zapomina o błędach przeszłości.

​

​